De verwarring rond het merkteken in het beeld van Onze-Lieve-Vrouw-van-Hanswijk na 100 jaar rechtgezet

Vooraf

Tijdens de voorbereiding van mijn uiteenzetting onder de titel Was Thomas Hazart wel de Meester met de Davidster?, die ik hield op 19 november 2013 voor de leden van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, gebruikte ik als illustratie een foto van het beeld van Onze-Lieve-Vrouw-van-Zon in de kerk van Onze-Lieve-Vrouw-over-de-Dijle.(1)  In de literatuur werd dit beeld trouwens toegeschreven aan de Mechelse schrijnwerker Thomas Hazart (†Mechelen,1610). Dat blijkt uit twee publicaties: de bijdrage onder de titel Status questionis betreffende de Mechelse schrijnwerker-beeldhouwer Thomas Hazart (†1610) of de Meester met de Davidster in het Bulletin nr. 26 uit 1998 van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium en uit de catalogus van de tentoonstelling uit 2000 in Mechelen van het Mechelse meubel (1500 – 2000).(2)

Hierin werd vooreerst telkens verwezen naar de brochure uit 1971 over de dekenale kerk van Onze-Lieve-Vrouw-over-de-Dijle, waarvan Aloïs Jans, ere-voorzitter van de Kring, de auteur was. Jans vermeldde hierin echter niet de naam Thomas Hazart.(3)  In de Status questionis werd daarnaast verwezen naar de bijdrage van Hyacinthe Coninckx uit 1914 (sic), waarin deze wist te melden dat kanunnik Van Caster eenzelfde merk had gezien op het beeld van O.-L.-Vrouw van Zon in de dekanale kerk van O.-L.-Vrouw over de Dijle te Mechelen. Het merk waarvan sprake betrof een zespuntige ster. De bijdrage die geciteerd werd, verscheen in 1913 in het Bulletin van de Kring.(4)

Wat schreef echter Coninckx? Une étoile semblable, renseigne M. le chanoine Van Caster, figure au dos de la statue de la Vierge d’Hanswijck. Coninckx vermeldde helemaal niet het beeld van Onze-Lieve-Vrouw-van-Zon!

Blijkbaar is er later in de literatuur een verwarring ontstaan tussen het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk en dat van O.L.Vrouw-van-Zon. Heeft het beeld van O.L.Vrouw-van-Zon dan wel een merkteken, want in de Status questionis staat trouwens dat dit nog van naderbij dient te worden onderzocht.(5)

Hoe dan ook, Hyacinthe Coninckx noteerde dat kanunnik Guillaume van Caster hem had verteld dat in het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk une étoile semblable – een gelijkaardige ster - te zien was.(6)  Dat was dus een zespuntige ster, want Coninckx had, toen hij conservator was van het Stedelijk Museum, dat merkteken opgemerkt op een beeld van een madonna met het kind Jezus. Dit beeld is nog altijd in de collectie van de Mechelse Musea.

Het merkteken in het beeld van Onze-Lieve-Vrouw-van-Hanswijk

Het lag voor de hand om de bewering van Hyacinthe Coninckx te verifiëren. Tenslotte had hij de informatie over het merkteken in het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk niet zelf vastgesteld, maar “van horen zeggen”.

Anderzijds blijkt uit de catalogus uit 2000 over de tentoonstelling van het Mechelse meubel dat het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk op de rugzijde een vijfpuntige ster draagt, geen zespuntige! Er is in de catalogus evenwel geen foto van dat merkteken als “bewijsstuk” opgenomen. In de bijhorende bibliografische bronvermelding werd enkel verwezen naar de bijdrage die in 1996 verscheen onder de titel: Vlaamse bid- en devotieprentjes uit de 19de eeuw. Bij nazicht blijkt dat deze uitgave uitsluitend handelt over bid-en devotieprentjes. Er staat niets in over het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk zelf of over een merkteken in het beeld.(7)

Wat is het nu? Een zespuntige of een vijfpuntige ster?

Het leek evident om zelf in situ het beeld te bekijken. Vandaar dat ik contact opnam met Fernand Verreth, voorzitter van de kerkfabriek Hanswijk. Hij deelde mij onmiddellijk mee dat van de restauratie van het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk een gedetailleerd dossier bestaat, mét foto’s. Ik kreeg uit dat dossier drie foto’s toegezonden: deze van het beeld vóór de restauratie; van de achterzijde vóór de restauratie én de detailfoto van het merkteken bovenaan op de rugzijde van het beeld.(8)

Wat blijkt? Het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk draagt als merkteken wél degelijk een vijfpuntige ster. Er is geen vergissing meer mogelijk.

In de catalogus van de tentoonstelling over het Mechels meubel wordt dit merkteken (en dus ook het beeld) toegeschreven aan de Meester met de vijfpuntige ster. Wie hij was, blijft (voorlopig) onbekend. Of is deze vijfpuntige ster het merkteken van een atelier?

Scan van de foto van het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk voorafgaand aan de behandeling.
(Foto uit het restauratiedossier)

Scan van de foto van de achterzijde van het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk
voorafgaand aan de behandeling. (Foto uit het restauratiedossier).

Scan van de detailopname van de vijfpuntige ster op de achterzijde van het beeld van O.L.Vrouw-van-Hanswijk. (Foto uit het restauratiedossier).

Nawoord

In het verlengde van de opzoekingen in de zomer van 2013 rond de Mechelse schrijnwerker Thomas Hazart (†Mechelen,1610) werd 100 jaar na de publicatie van Hyacinthe Coninckx in het Bulletin van de Cercle archéologique, littéraire & artistique de Malines, definitief de verwarring rechtgezet in de literatuur rond het merkteken in het beeld van Onze-Lieve-Vrouw-van-Hanswijk.

Meteen dringt zich een nieuwe vraag op. Draagt het beeld van Onze-Lieve-Vrouw-van-Zon in de kerk van Onze-Lieve-Vrouw-over-de-Dijle een merkteken? Indien dat het geval is, welk is dat dan? In de publicatie van de Status questionis betreffende de Mechelse schrijnwerker-beeldhouwer Thomas Hazart (†1610) of de meester met de Davidster werd overigens reeds genoteerd dat de aanwezigheid van een merkteken op dat beeld nog van naderbij diende te worden onderzocht... (9)

Hopelijk leidt deze bijdrage ertoe dat het beeld van Onze-Lieve-Vrouw-van-Zon ook eens van heel dichtbij wordt onderzocht...

Mechelen, 27 januari 2014.

François van der Jeught

(1) F. VAN DER JEUGHT, Was Thomas Hazart wel de Meester met de Davidster?, in HKKOLKM, dl. 117 (2013). Ter perse. Op basis van archiefdocumenten uit het Mechelse stadsarchief wordt hierin onomstotelijk aangetoond dat het merkteken van een zespuntige ster niet langer kan toegeschreven worden aan Thomas Hazart.
De lezing werd herhaald voor de leden van de Koninklijke Gidsenbond Mechelen op 22 november 2013 in de aula van het Koninklijk Atheneum Pitzemburg en werd gefilmd door Rudi Van Poele. Hij plaatste de opname samen met een tekst onder de titel Het Thomas Hazart-dilemma op 24 november 2013 op de website van Mechelen Blogt. Zie: http://www.mechelenblogt.be/2013/11/thomas-hazart-dilemma.

(2) J. JANSEN, Status questionis betreffende de Mechelse schrijnwerker-beeldhouwer Thomas Hazart (†1610) of de Meester met de Davidster, in Bulletin nr. 26, 1994/95 van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1998, p. 123, 125, 127 en 150.
J. JANSEN, Mechelse rondsculptuur in hout tijdens de Renaissance: de studie van twee modellen, in: Catalogus Het Mechelse meubel 1500-2000 – Van houtsnijwerk tot design – Het Mechels houtsnijwerk in de eeuw van Keizer Karel, Mechelen, 2000, p. 32, 34 en 160. In de index het beeld onder de benaming: Maria met het Kind van de Zon (p. 191)!

(3) A. JANS, Dekenale kerk van Onze-Lieve-Vrouw-over-de-Dijle Mechelen, Mechelen, 1971, p. 45.

(4) J. JANSEN, Status questionis, o.c., p. 123.
H. CONINCKX, Quelques particularités concernant le musée de Malines, in Bulletin du Cercle archéologique, littéraire & artistique de Malines, dl. 23, Mechelen, 1913, p. 249-272.
Over H. Coninckx, zie:
F. VAN DER JEUGHT, Coninckx, Hyacinthe Jan-Baptist (°Mechelen, 1 mei 1865 – †Mechelen, 9 augustus 1940), in HKKOLKM, dl. 115/2, 2011, p. 60 en 61.

(5) J. JANSEN, Status questionis..., o.c., p. 123.

(6) Over Guillaume van Caster, zie:
P. DELBAERE, Van Caster Guillaume (Willem) Charles Alphonse Marie Joseph (°Mechelen, 26 augustus 1836 – †Mechelen, 7 mei 1918), in HKKOLKM, dl. 115/2, 2011, p. 105-107.

(7) H. AERTGEERTS, G. VAN BULCK en B. VERRIEST, Vlaamse bid- en devotieprentjes uit de 19de eeuw, in Erf en Heemmededelingen, nr. 33, Sint-Katelijne-Waver, 1996, p. 170-186.
F. HUYGENS, De Meester van de vijfpuntige ster – Onze-Lieve-Vrouw-van-Hanswijk, in Catalogus – Mechels houtsnijwerk in de eeuw van Keizer Karel, o.c., p. 148.

(8) Ik dank heel uitdrukkelijk Fernand Verreth voor het toezenden van de foto’s via mail op 14 oktober 2013.